Een interview met het vertaal- en conceptteam van Poly Hymnia’s nieuwste voorstelling Orpheus in de Onderwereld van Jacques Offenbach.
Poly Hymnia speelt in het jaar van haar 75-jarig bestaan op 30 en 31 mei in De Kom in Nieuwegein de voorstelling Orpheus in de Onderwereld van Jacques Offenbach in een nieuw, eigentijds jasje. Een hertaling van het stuk uit 1858 met een hypermoderne twist is ontstaan door een samenwerking tussen regisseur Machteld van Bronkhorst, thriller-auteur Heleen van der Hoven en producent en bestuurslid Birgit Gantzert. Ze vertellen ons hoe dit project tot stand is gekomen.
Birgit: “Dirigent en bestuur wilden tijdens ons jubileumjaar een echt feeststuk, iets heel anders de stukken hiervoor: Cavalleria Rusticana en Dido and Aeneas. En Orpheus in de onderwereld is natuurlijk een uitgelezen stuk waar iedereen een eigen bijdrage kan leveren. Een stuk voor, door en met iedereen. Een écht Poly Hymnia stuk!”
Machteld: “De keuze voor het stuk lag bij Poly Hymnia zelf, maar voor mij was dit eigenlijk een logisch vervolg van eerdere projecten die ik samen met enkele leden en met Michiel (van Laarhoven, dirigent) had aangepakt. Tijdens corona belden Michiel en ik eigenlijk elke week en praatten we wel twee uur over Offenbach omdat we allebei ontzettende grote fans zijn. We fantaseerden over een Offenbach-festival. In de zomer van 2022 hebben we Les contes d’Hoffmann gedaan in Kleinich, Duitsland. En dat was zo leuk: we hadden de smaak te pakken! Daarnaast is Orphée aux Enfers gewoon het absoluut allerleukste stuk van Offenbach.
Dit is nu de derde opera die ik regisseer bij Poly Hymnia, als we De Parelvissers meetellen. Die productie is door corona niet doorgegaan, maar was eigenlijk wel af. Daarna Purcell’s Dido and Aeneas en nu dus Orpheus in de Onderwereld.”
Het verhaal van Orpheus is een bekende Griekse mythe over Orpheus die zijn vrouw Eurydice terug gaat halen uit de onderwereld. Hij mag niet omkijken als zij achter hem aan loopt naar de aarde, maar doet dat uiteindelijk toch, waardoor ze terug wordt getrokken naar de onderwereld. Offenbach heeft in de 19e eeuw van dit verhaal een komedie gemaakt waarin Eurydice en Orpheus elkaar helemaal zat zijn en hij haar met tegenzin uit de onderwereld gaat halen omdat hij aan zijn reputatie moet denken. Toen al heel modern en out-of-the-box, benadrukt Machteld. “Maar de originele versie is gewoon ontzettend gedateerd. Het was een heel actueel libretto, met veel politieke grappen en die begrijpen wij natuurlijk gewoon niet meer. Dus toen dachten we, moeten we dat niet zelf vertalen om het naar deze tijd te halen?”
Nu is de versie die Poly Hymnia gaat opvoeren wel héél modern, over onderwerpen als bingewatchen, social media en de #MeToo beweging. Zijn ze dan niet bang dat het hierna nooit meer gebruikt kan worden?
Machteld, lachend: “Ik hoop dat het hierna niet meer gebruikt kan worden, zo actueel! Maar veel kan ook echt nog wel een aantal jaren mee.”
Heleen: “MeToo is natuurlijk ook van alle jaren, in de tijd van Offenbach net zo goed.” “Ja, daar moest de sopraan ook met de dirigent naar bed om een betere rol te krijgen,” voegt Machteld toe.
“Maar het moderniseren was misschien ook wel het leukste wat er was,” zegt Birgit, “want hierdoor konden we de taal en het regieconcept volledig met elkaar vervlechten. Als we samen waren ontstonden de leukste ideeën. Zoals dat Heleen nog een soort cameo doet als Queen Elizabeth en ineens The Crown een rode draad in het verhaal werd.”
Heleen: “Ik was ook meteen enthousiast over de mogelijkheid om te mogen vertalen. Ik volgde een opleiding tot Frans tolk/vertaler en ik vind zingen in het Frans dan ook echt heerlijk. Dus eerst dacht ik wel: waarom niet in het Frans? Maar als het dan vertaald gaat worden, laat mij het dan alsjeblieft zelf doen!”
Machteld: “Het is dan ook echt geen vertaling, maar een hertaling. Er zijn misschien een aantal dingen die we zo gelaten hebben, de strekking van de scenes en het verhaal natuurlijk.”
Birgit: “Ja, bepaalde scenes zijn natuurlijk sleutelscenes, zoals waar Orpheus en Euridyce elkaar in duidelijke taal laten weten dat ze elkaar wel zat zijn. Dit moet je natuurlijk wel houden en niet een totaal andere kant op gaan.” “Maar een koor van herders en een ballet met schaapjes, dat zien we niet meer terug,” benadrukt Machteld.
Heleen: “En wat natuurlijk wel echt een uitdaging is met vertalen, het moet ook te zingen zijn. Dus dan zei Michiel, let er wel op dat er op het eind geen lange tonen zijn op èèè of uuuh, want dat is lelijk met zingen. Zoals bijvoorbeeld het woord “appen”, wat toch wel gebruikt wordt. Machteld en Birgit springen gelijk in: “Maar dan moet het wel rijmen, rappen, kleppen, beppen, etc.” Heleen, lachend: “Daar hebben we een rijmwoordenboek voor! Dat heb ik af en toe wel gebruikt. Maar dat was wel de vraag. Graag de lange noot op ooo of aaaa.” Machteld: “Dat is natuurlijk wel de kunst bij het vertalen hiervan. Bij een gedicht kun je gewoon rijmen en hier moet het nog wel te zingen zijn. En te verstaan! Dat wordt toch wel een ding, dus er zal wel boventiteling zijn. Offenbach gaat zo snel, anders versta je de helft van de tekst niet. En het zou ook zonde zijn van de prachtige tekst als je het niet meekrijgt!”
Dit klinkt natuurlijk alsof jullie het hele proces met gemak hebben doorlopen, maar waren er nog dingen waar jullie tegenaan liepen?
Heleen: “Nee, het was gewoon echt leuk dat we allemaal met hetzelfde idee binnen kwamen.” Machteld: “Het ging echt heel soepel. En het leuke is, je kent elkaar wel een beetje, je hebt eerder samengewerkt. Maar dit is een nieuwe dynamiek en het is toch maar afwachten hoe dat gaat. Maar Heleen komt daar dan binnen als professional.” Birgit knikt en voegt toe: “Er zaten ook geen ego’s in de weg. Machteld had natuurlijk binnen kunnen komen met ‘ik ben de regisseur en we doen het zus of zo’ of Heleen als ‘ik ben de vertaler dus het moet op mijn manier’, maar dat was gewoon niet zo. Heleen kwam dan bijvoorbeeld met een vertaalkwestie en voordat we het wisten vlogen de ideeën over tafel. En niemand die zich daar druk om maakte. Een beter idee werd ook altijd gelijk aangegrepen zonder dat daar dan een probleem van werd gemaakt.”
Machteld: “Ik ben wel benieuwd, is er nu tijdens het instuderen van de stukken nog veel aangepast?”
Heleen: “Eigenlijk maar hele kleine dingetjes, dat de klemtoon verkeerd viel of iets. En af en toe denk ik natuurlijk, als ik het opnieuw zou maken dan zou ik dit zinnetje anders doen. Dat had ik ook tijdens het vertalen, dan had ik voor de sopranen een prachtige lijn en dan kwam je bij de tenoren en dan paste het net niet. En het is ook echt anders als je het zingt, ik heb natuurlijk niet het hele stuk alle partijen gezongen.”
Machteld: “Maar heel eerlijk, dat deed Offenbach natuurlijk ook, die paste ook gewoon de klemtoon aan aan de muziek als het niet lekker liep. Dus eigenlijk blijf je daar dan weer heel trouw aan de auteur.”
De nieuw vertaalde tekst van Orpheus in de onderwereld is wel iets heel anders dan een Cavalleria Rusticana of Dido Aeneas. Offenbach is natuurlijk wel een beetje gewaagd en zocht in zijn tijd graag de grenzen op. Hoe komt dit terug in de hertaling?
Machteld moet lachen: “Ja, het gaat gewoon over platheid en meelopen met de meute en slechte smaak.” “Een van de eerste dingen die ik instuurde kreeg ik terug van Michiel met de mededeling dat het wel wat brutaler mocht,” zegt Heleen grinnikend, “nou ja, dat hoef je ook maar een keer te zeggen.” Birgit valt haar bij: “Er zit ook bijvoorbeeld een tekst in het koor van de hel over kinky seks en je lief op schoot met goede wijn. Het is gewoon stout en dat was Offenbach ook. Mensen waren toen gechoqueerd. En dat is ook de bedoeling, om te trappen tegen de gevestigde orde.” Machteld voegt toe: “Hij liet vooral de gegoede burger die in het publiek zat om zichzelf lachen. Dat is natuurlijk heel knap. En ik hoop dat wij ons publiek ook aan het lachen krijgen.”